Πάμε για μια βουτιά στο παρελθόν;

Όταν μιλάμε για αρχαιολογικούς θησαυρούς, το μυαλό μας πηγαίνει συνήθως σε ανασκαφές. Υπάρχουν όμως επίσης αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία που δεν είναι θαμμένα στο έδαφος αλλά βυθισμένα στο νερό, σε θάλασσες, σε λίμνες ή σε ποτάμια. Αρμόδια για αυτά είναι η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων, μια Ειδική Περιφερειακή Υπηρεσία του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, με έδρα την Αθήνα.

«Η ΕΕΑ εστιάζει διαχρονικά στην έρευνα, τη διάσωση και την ανάδειξη των ενάλιων μνημείων και χώρων, με τρόπους, ωστόσο, και με μέσα που αλλάζουν καθώς αλλάζει η κοινωνία μας», επισημαίνει η Δρ Παρή Καλαμαρά, αρχαιολόγος και διευθύντρια της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων. Αφορμή για τη συζήτησή μας ήταν ότι το καλοκαίρι που μας πέρασε επιτράπηκε για πρώτη φορά το άνοιγμα ενός ενάλιου αρχαιολογικού χώρου σε επισκέπτες. Κι αν σε κάποιον ακούγεται δύσκολο να βουτήξει με τον κατάλληλο εξοπλισμό για μια υποβρύχια «βόλτα» στο παρελθόν, οι δυνατότητες της σύγχρονης τεχνολογίας αλλά και το Μουσείο που δημιουργείται στον Πειραιά προσφέρουν εναλλακτικούς τρόπους να κάνουμε κάτι ανάλογο.

Πώς έρχεται σε επαφή ένας αρχαιολόγος με το συγκεκριμένο αντικείμενο; Πρέπει να κάνει καταδύσεις ή αρκεί να εκτιμά τα στοιχεία που καταγράφουν ειδικευμένοι δύτες;

Για να γνωρίσεις, να ερευνήσεις και να μελετήσεις το ενάλιο πολιτιστικό μας απόθεμα ως αρχαιολόγος, πρέπει να έχεις δυνατότητα άμεσης πρόσβασης στο αντικείμενο, δηλαδή να μπορείς να καταδύεσαι, γιατί η πρωτογενής αρχαιολογική δουλειά, η καταγραφή, η πρώτη αξιολόγηση των δεδομένων, η ανασκαφή, αλλά και οι όποιες κατά χώρα επεμβάσεις στα ενάλια μνημεία γίνονται στο βυθό. Οι δύτες, ακόμη και εάν έχουν εξειδίκευση σε αρχαιολογικές εργασίες, υποστηρίζουν το αρχαιολογικό έργο από άλλη σκοπιά, δεν μπορούν όμως να υποκαταστήσουν τον αρχαιολόγο ερευνητή στο βυθό. 

Ποιο βρίσκετε εσείς, προσωπικά, πως είναι το πιο γοητευτικό κομμάτι της δουλειάς σας;

Δεν μπορώ να διαλέξω! Η δουλειά στο πεδίο, που για εμάς σημαίνει μέσα στο νερό, ασκεί πάντα ιδιαίτερη γοητεία στους ενάλιους αρχαιολόγους γιατί εκεί συναντάς τα μνημεία, ανακαλύπτεις νέα αρχαιολογικά δεδομένα. Όμως, και η δουλειά που ακολουθεί, στη βιβλιοθήκη, στα εργαστήρια, στο γραφείο, η οποία πραγματοποιείται με συγκεκριμένη επιστημονική μεθοδολογία, είναι εξίσου ενδιαφέρουσα, καθώς είναι αυτή που οδηγεί συνήθως στη βαθύτερη κατανόηση και στην ερμηνεία των ευρημάτων. Και μετά στο μουσείο, στα εκπαιδευτικά προγράμματα αλλά και σε χώρους πλέον ψηφιακούς, αυτή την κατανόηση, τη γνώση, τη μοιράζεσαι με την κοινωνία, βλέπεις τις αντιδράσεις του κοινού, τη χαρά του, και αντλείς μια διαφορετική αλλά εξίσου έντονη χαρά. Η δουλειά μας είναι δύσκολη αλλά ποικίλη, πολυεπίπεδη και πολλαπλώς γοητευτική.

Οι ελληνικές ενάλιες αρχαιότητες δεν είναι τόσο γνωστές στο ευρύ κοινό. Πού βρισκόμαστε όσον αφορά στη δυνατότητα οργανωμένης κατάδυσης για επίσκεψη σε κάποιες από αυτές;

Το αίτημα για άνοιγμα των ενάλιων μνημείων για το καταδυτικό κοινό είναι παλιό και ήδη από το 2005 έχουν γίνει προσπάθειες της ελληνικής Πολιτείας για το άνοιγμα αρχαιολογικών θέσεων για καταδύσεις αναψυχής. Από το 2012 έως το 2019, μάλιστα, έχουν καθοριστεί από το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού οι ενάλιοι αρχαιολογικοί χώροι που μπορούν να γίνουν επισκέψιμοι. Ωστόσο, τα δύο τελευταία χρόνια έγιναν σημαντικά βήματα στον τομέα αυτό, αρχικά στο πλαίσιο ενός ευρωπαϊκού έργου, του BLUEMED, στο οποίο επικεφαλής εταίρος ήταν η Περιφέρεια Θεσσαλίας και η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων που μετείχε ενεργά, στη συνέχεια με την ένταξη στο ΕΣΠΑ του ΠΕΠ Θεσσαλίας έργου για την Οργάνωση τεσσάρων Επισκέψιμων Ενάλιων Χώρων στην Αλόννησο και τον Δυτικό Παγασητικό και, τέλος, χάρη στο νέο νομοθετικό πλαίσιο που ψηφίστηκε πρόσφατα, τον περασμένο Ιούνιο. Έτσι, μέσα στο καλοκαίρι του 2020 άνοιξε, πιλοτικά βέβαια, ο πρώτος Επισκέψιμος Ενάλιος Αρχαιολογικός Χώρος (ΕΕΑΧ) στην Ελλάδα, το ναυάγιο της Περιστέρας Αλοννήσου, ένα εξαιρετικό μνημείο του τέλους του 5ου αιώνα π.Χ. Άμεσα, όπως προείπα, θα ακολουθήσει το άνοιγμα τριών ΕΕΑΧ στον Παγασητικό, στις θέσεις Κίκυνθος, Τηλέγραφος και Γλάρος, ενώ έπονται άλλα τέσσερα αρχαία και μεσαιωνικά ναυάγια στην Αλόννησο.

Στους χώρους που ανοίγουν, τη διαχείριση και τη φροντίδα για τα μνημεία έχει η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων, ενώ η κατάδυση των αυτοδυτών είναι συνοδευόμενη από παρόχους καταδυτικών υπηρεσιών, που πρέπει να πληρούν κάποιες προϋποθέσεις, σύμφωνα με το πρόσφατο νομοθετικό πλαίσιο.

Ποιοι θα λέγατε ότι είναι οι τρεις πιο σημαντικοί ενάλιοι αρχαιολογικοί χώροι και γιατί;

Για έναν αρχαιολόγο, κάθε ενάλιος αρχαιολογικός χώρος έχει μια ξεχωριστή σημασία και συλλειτουργεί με τους υπόλοιπους για τη γνώση του παρελθόντος. Δεν είναι λοιπόν δυνατόν να ονομάσω τους «τρεις πιο σημαντικούς». Ενδεικτικά απλώς θα αναφέρω ως ιδιαίτερα σημαντικά ενάλια ευρήματα, μεταξύ άλλων, το ρωμαϊκό ναυάγιο των Αντικυθήρων, το ιστορικό ναυάγιο La Therese, το σύνολο ναυαγίων στους Φούρνους Ικαρίας. Το πρώτο, μας αποκαλύπτει τις τεχνολογικές δυνατότητες της εποχής, χάρη στον περίφημο μηχανισμό των Αντικυθήρων, αλλά και τη διακίνηση έργων τέχνης, συχνά αντιγράφων παλαιότερων αρχαιοελληνικών γλυπτών, από την Ανατολή προς την Ιταλία, ενώ παράλληλα η διερεύνησή του από το 1900 έως σήμερα αποτυπώνει τις εξελίξεις στο χώρο της ενάλιας αρχαιολογίας. Το La Therese, που ναυάγησε στον κόλπο του Χάνδακα στην Κρήτη το 1669 συνδέεται με ένα σημαντικό ιστορικό γεγονός που οδήγησε στην παράδοση τελικά της πόλης στους Τούρκους. Τα 58 ναυάγια στους Φούρνους, που εντοπίστηκαν στο πλαίσιο πρόσφατης συστηματικής ενάλιας έρευνας και τεκμηριώθηκαν διεξοδικά, σηματοδοτούν ως σύνολο τη συγκεκριμένη περιοχή ως διαχρονικό δίαυλο και συμβάλλουν σημαντικά στην προσέγγιση των πλόων στο Αιγαίο.

Σε ό,τι αφορά στους πρώτους επισκέψιμους ενάλιους χώρους, που οργανώνουμε, θα ήθελα να παρατηρήσω ότι καθένας από αυτούς παρέχει μια διαφορετική εμπειρία στους επισκέπτες. Για παράδειγμα στον Γλάρο, ο αυτοδύτης δεν βλέπει ένα ναυάγιο, αλλά κατά τη διαδρομή του στο βυθό ανακαλύπτει υπολείμματα φορτίων διαφορετικών πλοίων και σειρά από άγκυρες, κυρίως μεσαιωνικές αλλά και παλαιότερες, που ίσως τεκμηριώνουν και τη χρήση του χώρου ως αγκυροβόλιο. Πρέπει να αναζητήσει, να παρατηρήσει, να ανακαλύψει.

Διαφορετική είναι η εμπειρία από τον ΕΕΑΧ της Περιστέρας Αλοννήσου, όπου ο επισκέπτης-αυτοδύτης βρίσκεται στο βυθό μπροστά σε μια συνεκτική εικόνα του ναυαγίου ενός πλοίου της κλασικής εποχής, ενός μάλιστα ιδιαίτερα μεγάλου πλοίου. Αν και το σκαρί του καραβιού δεν σώζεται, το φορτίο των 4000 σχεδόν αμφορέων –που μετέφεραν κρασί από τη Μένδη της Χαλκιδικής και τη Σκόπελο– παραμένει στη θέση του, σε στρώσεις, όπως θα ήταν φορτωμένο στα αμπάρια τη στιγμή του ναυαγίου, διατηρώντας το σχήμα του πλοίου. Η εντύπωση για τον αυτοδύτη είναι μοναδική. Το ναυάγιο της Περιστέρας, λοιπόν, είναι επίσης ένα από τα σημαντικότερα ενάλια μνημεία της χώρας μας, τόσο λόγω της εποχής στην οποία ανάγεται, των αρχαιολογικών πληροφοριών που δίνει, του μεγέθους του πλοίου, της κατάστασης διατήρησής του όσο και λόγω της ιδιαίτερης καταδυτικής εμπειρίας που παρέχει στον επισκέπτη.

Ο καταδυτικός τουρισμός σε άλλες χώρες προσφέρει αρκετές δυνατότητες. Ποια είναι τα σχετικά περιθώρια ανάπτυξης στην Ελλάδα;

Θεωρώ ότι τώρα γίνονται τα πρώτα βήματα στον τομέα αυτό στην Ελλάδα. Συνεπώς οι δυνατότητες είναι πολλές. Εστιάζοντας στο ενάλιο πολιτιστικό μας απόθεμα, που μπορεί να συμβάλλει στην ανάπτυξη ενός είδους καταδυτικού τουρισμού, του πολιτιστικού καταδυτικού τουρισμού, το ΥΠΠΟΑ έχει ήδη χαρακτηρίσει Επισκέψιμους Ενάλιους Αρχαιολογικούς Χώρους, που πλέον σταδιακά οργανώνονται και ανοίγουν για τους αυτοδύτες, στις περιοχές Αλοννήσου-Παγασητικού, Μακρονήσου-Λαυρίου, και Μεσσηνίας. Επίσης, σχεδιάζεται, στο πλαίσιο άλλου ευρωπαϊκού έργου που είναι σε εξέλιξη, του ΑΝΔΙΚΑΤ, η ανάπτυξη διαδρομών καταδυτικού τουρισμού στους Φούρνους και τη Λέρο.

Σύμφωνα δε με το νέο νόμο για τον καταδυτικό τουρισμό, μπορούν να ανοίξουν για το κοινό μεμονωμένα ναυάγια ή ομάδες ναυαγίων, μετά την έκδοση σχετικής Κοινής Υπουργικής Απόφασης. Με προτεραιότητα, με βάση αυτή τη διάταξη θα γίνει προσπάθεια να αποδοθούν στην καταδυτική κοινότητα νεότερα ναυάγια, που αποτελούν μνημεία, όπως αυτά του Α΄ και Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, και εντοπίζονται σε διάφορες περιοχές της χώρας.

Τέλος, υπάρχει μια άλλη κατηγορία ενάλιων μνημείων που είναι ήδη ανοιχτά και επισκέψιμα από τους λουόμενους με μάσκα και βατραχοπέδιλα, τα παράκτια ενάλια μνημεία και θέσεις. Για αυτά η Εφορεία μας έχει τα τελευταία χρόνια αναλάβει δράσεις για να σημανθούν και να τεκμηριωθούν καλύτερα, ώστε οι κολυμβητές να κατανοούν πού βρίσκονται, να τα γνωρίσουν και να μάθουν να τα σέβονται.

Συνυπολογίζοντας το ενδιαφέρον και την πολυμορφία του ενάλιου πολιτιστικού μας αποθέματος, τις διαφορετικές δράσεις που έχουν ήδη αναληφθεί για την ανάδειξή του και το δεδηλωμένο ενδιαφέρον του τοπικού και διεθνούς καταδυτικού κοινού, που αντικατοπτρίστηκε στην ανταπόκριση των επισκεπτών στο δύσκολο αυτό χρόνο της πανδημίας αλλά και στην θετικότατη ανταπόκριση των διεθνών μέσων ενημέρωσης στο άνοιγμα της Περιστέρας, θεωρώ ότι οι δυνατότητες ανάπτυξης του πολιτιστικού καταδυτικού τουρισμού στην Ελλάδα είναι ιδιαίτερα μεγάλες.

Πέρα από τη δυνατότητα καταδύσεων, πώς αλλιώς θα μπορούσε να αναδειχθεί ο πλούτος των ενάλιων αρχαιοτήτων μας;

Μας βοηθούν πλέον πολύ οι νέες τεχνολογίες, οι δυνατότητες των οποίων αναπτύσσονται μέρα με τη μέρα. Αν πάρουμε το παράδειγμα των ΕΕΑΧ της Θεσσαλίας που ήδη οργανώνονται, η τρισδιάστατη ψηφιοποίησή τους επέτρεψε το σχεδιασμό και τη δημιουργία εφαρμογής εικονικής κατάδυσης στα ναυάγια για όσους δεν καταδύονται. Η δυνατότητα της εικονικής επίσκεψης παρέχεται ήδη στα Κέντρα Ενημέρωσης και Ευαισθητοποίησης Κοινού στη Χώρα Αλοννήσου και στην Αμαλιάπολη στον Παγασητικό, και είναι πολύ αληθινή εμπειρία κατάδυσης. Μεγάλος αριθμός μη καταδυόμενων επισκεπτών αποζήτησε αυτή την εμπειρία φέτος το καλοκαίρι.

Σε επίπεδο προστασίας των σημείων αυτών, ποιοι είναι οι βασικοί κίνδυνοι που καλείστε να αντιμετωπίσετε;

Οι κίνδυνοι για τις ενάλιες αρχαιότητες είναι φυσικοί (κυρίως στις παράκτιες) και ανθρωπογενείς, αλλά αφορούν όλα τα ενάλια μνημεία και σε καμία περίπτωση δεν σχετίζονται ιδιαίτερα με τους Επισκέψιμους Ενάλιους Χώρους και Μνημεία. Αντίθετα, σε όσους χώρους και μνημεία ανοίγουν για το κοινό, η προστασία αυξάνεται. Τι εννοώ; Εστιάζουμε σε αυτούς, πριν το άνοιγμά τους, τους τεκμηριώνουμε αναλυτικά με όλα τα σύγχρονα τεχνικά μέσα, τους γνωρίζουμε στη λεπτομέρειά τους και αναπτύσσουμε εργαλεία για την παρακολούθηση τυχόν αλλαγών στα ίδια τα μνημεία ή και στο περιβάλλον τους σε βάθος χρόνου, ώστε εφόσον χρειαστεί να παρέμβουμε. Επίσης, εγκαθιστούμε κάμερες που επιτρέπουν την εξ αποστάσεως παρακολούθηση των επισκέψεων αλλά και των χώρων όταν είναι κλειστοί. Παράλληλα, όμως, τα επισκέψιμα μνημεία και θέσεις αγκαλιάζονται από την καταδυτική κοινότητα και ευρύτερα από τις τοπικές κοινωνίες, και αυτό είναι το αποτελεσματικότερο μέσο για την προστασία τους. Από πλευράς μας ενημερώνουμε επίσης ενδελεχώς επισκέπτες και επαγγελματίες της κατάδυσης για τους ενδεδειγμένους τρόπους προσέγγισης σε αυτά. Ενημέρωση, εκπαίδευση, συστηματική παρακολούθηση των αλλαγών σε βάθος χρόνου και αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών για τη συγχρονική παρακολούθηση των χώρων είναι τα εργαλεία μας για την προστασία της ενάλιας πολιτιστικής κληρονομιάς.

Υπάρχει κίνδυνος φθοράς από φυσικούς παράγοντες που δεν μπορείτε να ελέγξετε; Μπορεί ένα σημείο ενδιαφέροντος μετά από κάποια χρόνια να έχει αλλοιωθεί σε επικίνδυνο βαθμό;

Οι φυσικοί παράγοντες και οι κλιματολογικές αλλαγές επιδρούν εντονότερα στις παράκτιες αρχαιότητες και η προστασία των τελευταίων απαιτεί διαρκή προσπάθεια, αλλά και την αναζήτηση νέων μεθόδων, ένα πεδίο στο οποίο εργαζόμαστε, κυρίως διερευνώντας προς το παρόν τις υφιστάμενες δυνατότητες και εναλλακτικές λύσεις στο πλαίσιο έργων προστασίας και ανάδειξης παράκτιων θέσεων, όπως το Παυλοπέτρι, οι Κεγχρεές, η Αρχαία Επίδαυρος.

Τι θα περιλαμβάνει το Μουσείο Εναλίων Αρχαιοτήτων;

Μεταφερόμαστε σε έναν τελείως διαφορετικό τομέα, από την επίσκεψη των ενάλιων μνημείων κατά χώρα, στην ένταξη των εναλίων ευρημάτων, που έχουν προκύψει από πολυετείς αρχαιολογικές έρευνες στους ελληνικούς βυθούς, και την ερμηνεία τους σε ένα μεγάλο, εθνικής κλίμακας μουσείο, που αρμόζει να έχει μια χώρα με τη ναυτική παράδοση και το μήκος των ακτογραμμών της Ελλάδας.

Τι θα περιλαμβάνει επακριβώς δεν μπορώ να σας το πω, καθώς το Μουσείο και η μόνιμη έκθεσή του ακόμη σχεδιάζονται – παλαιότερα είχε εγκριθεί μουσειολογική προμελέτη για τις ανάγκες αρχιτεκτονικού διαγωνισμού που διεξήχθη, και τώρα ολοκληρώνεται η οριστική μουσειολογική μελέτη. Θα αξιοποιηθούν πάντως ευρήματα από τις περισσότερες συστηματικές έρευνες που έχουν διεξαχθεί και τα ευρήματα θα οργανωθούν σε θεματικούς άξονες, ώστε από τη μία να γίνεται αντιληπτός στον επισκέπτη ο πλούτος της ενάλιας πολιτιστικής μας κληρονομιάς και οι ιστορικές προεκτάσεις της, οι γνώσεις μας για τη ναυπηγική, τη ναυσιπλοΐα και το εμπόριο των διαφορετικών περιόδων, ενώ παράλληλα θα φωτίζονται τομείς της διαχείρισής της σήμερα (έρευνα, προστασία, ανάδειξη) και των προτεραιοτήτων της ενάλιας αρχαιολογίας εν γένει.

Η πανδημία COVID-19 προκάλεσε μεγάλα πλήγματα στους περισσότερους τομείς της οικονομίας. Είναι κάτι που επηρεάζει και τον δικό σας τομέα;

Φυσικά. Αναβλήθηκαν πολλές από τις εγκεκριμένες για το 2020 συστηματικές έρευνες, ενώ υπήρξαν και καθυστερήσεις στη διεκπεραίωση θεμάτων λόγω του lock down. Επίσης, ο χώρος της Περιστέρας που άνοιξε, αν και είχε σημαντική επισκεψιμότητα, κινήθηκε κατεξοχήν Έλληνες επισκέπτες και μεμονωμένους ξένους επισκέπτες. Δεν υπήρξε ο χρόνος και οι συνθήκες για την οργάνωση καταδυτικών εκδρομών ομάδων από το εξωτερικό. Από την άλλη μπορέσαμε να προχωρήσουμε υποθέσεις που απαιτούν χρόνο και προσήλωση, όπως η μελέτη του Μουσείου Εναλίων Αρχαιοτήτων.

Ποιο θα ήταν το όνειρό σας –εφικτό ή και ανέφικτο– για τις ενάλιες αρχαιότητες της χώρας μας;

Έχουμε ακόμη μεγάλα κενά στις γνώσεις μας, ως επιστημονική κοινότητα, γι αυτές, Η συνέχιση των ενάλιων ερευνών, ιδιαίτερα των συστηματικών, πρέπει να παραμείνει προτεραιότητά μας, Παράλληλα, ωστόσο, πρέπει να αποδώσουμε την ενάλια κληρονομιά στην κοινωνία, να την γνωρίσει, να την προσεγγίσει, με διάφορα μέσα και τρόπους, ανοίγοντας Επισκέψιμους Ενάλιους Αρχαιολογικούς Χώρους και Ναυάγια, οργανώνοντας τον Εθνικό Μουσείο Εναλίων Αρχαιοτήτων, αξιοποιώντας τις νέες τεχνολογίες για μια διαφορετική ενάλια εμπειρία, συνεργαζόμενοι με τη διεθνή επιστημονική κοινότητα. Τέλος, προώθηση δράσεων για τη διερεύνηση των δυνατοτήτων προστασίας των παράκτιων θέσεων Και για να επιτευχθούν όλα αυτά, μέριμνα για την ενίσχυση και ανανέωση του καταδυόμενου προσωπικού της Εφορείας, καθώς αυτό θα κληθεί να πιστέψει και να στηρίξει το όνειρο, που σαφώς μπορεί να γίνει πραγματικότητα με γνώση, επιμονή, διαρκή έρευνα και συνεργασίες.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ: Τατιάνα Σπινάρη-Πολλάλη: «Ο Τουρισμός πρέπει να διαδώσει και τα πολιτισμικά μας προϊόντα»